Μια ομάδα δέκα ατόμων, μεταξύ των οποίων παιδιά και ηλικιωμένοι, απήχθη από τρομοκράτες και κρατήθηκε για μέρες σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, προτού απελευθερωθεί. Έξι εργαζόμενοι εγκλωβίστηκαν επί τριήμερο κάτω από τα ερείπια μιας οικοδομής που κατέρρευσε έπειτα από σεισμό. Είκοσι άνθρωποι έμειναν για δύο ημέρες πάνω στις σκεπές των σπιτιών τους, χωρίς τροφή, περιμένοντας τα νερά των πλημμυρών να υποχωρήσουν. Πολλοί εξ αυτών αντιμετώπισαν ψυχολογικά προβλήματα συνεπεία των εμπειριών που βίωσαν και η διάγνωση ήταν «διαταραχή μετατραυματικού στρες». Θα μπορούσε η τεχνολογία της Εικονικής Πραγματικότητας (VR) να συνεισφέρει στην αντιμετώπιση τέτοιων διαταραχών σε μεγάλες ομάδες πληθυσμών; Θα μπορούσε άραγε να βοηθήσει τη Γιάννα, που πάσχει από υψοφοβία ή τον Οδυσσέα που πολεμάει με τον αλκοολισμό;
Απαντήσεις σε αυτά και πολλά ακόμα ερωτήματα δίνει, σε συνέντευξή του στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και την Αλεξάνδρα Γούτα ο Γουόλτερ Γκρίνλιφ (Walter Greenleaf), νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, που με τρεις δεκαετίες εμπειρίας στην έρευνα και ανάπτυξη στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας, θεωρείται κορυφαία αυθεντία στον συγκεκριμένο τομέα. Το ΑΠΕ-ΜΠΕ συνομίλησε μαζί του με την ευκαιρία του 6ου διεθνούς φόρουμ με τίτλο «5G Techritory», που πρόσφατα συγκέντρωσε στη Ρίγα της Λετονίας προσωπικότητες παγκόσμιας εμβέλειας στον χώρο της τεχνολογίας. Κατά τη συζήτηση, ο Γκρίνλιφ έδωσε έμφαση στο γεγονός ότι τρεις από τους κορυφαίους ειδικούς στην κλινική χρήση της VR σήμερα, κατάγονται από την Ελλάδα: ο Γιώργος Παπαγιαννάκης, συνιδρυτής και CEO της ΟRamaVR και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, η Γεωργία Μήτση, απόφοιτος του Πανεπιστημίου της Πάτρας, η οποία έχει διατελέσει υψηλόβαθμο στέλεχος των Biogen και Penumbra και ο δρ Ιωάννης Ταρνανάς, απόφοιτος του ΑΠΘ και ιδρυτής της Altoida.
Πώς μπορεί η VR να βοηθήσει σε περιπτώσεις όπως αυτές της εισαγωγής; Όπως εξηγεί ο Γκρίνλιφ, «για πολύ καιρό, όταν (οι επιστήμονες) προσπαθούσαμε να βρούμε το σωστό μονοπάτι για να βοηθήσουμε κάποιον/α με πρόβλημα ψυχικής υγείας, έπρεπε να βασιστούμε στην αυτοαξιολόγηση για το πώς αισθάνεται». Μερικές φορές όμως, οι άνθρωποι είναι πολύ ντροπαλοί για να είναι ακριβείς σχετικά με το πώς αισθάνονται, γιατί νιώθουν πως υπάρχει στίγμα γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας. Άλλες φορές, είναι δύσκολο να βρει κάποιος τις σωστές λέξεις για να περιγράψει τα συναισθήματά του. Κι άλλοτε, όταν ζητείται απ’ το άτομο να περιγράψει κάποια ανάμνηση που σχετίζεται με το πρόβλημα, η περιγραφή μπορεί να μην είναι ακριβής, γιατί οι αναμνήσεις αλλοιώνονται. Κατά τον Γκρίνλιφ, με τα περιβάλλοντα Εικονικής και Επαυξημένης Πραγματικότητας (VR και AR), οι επιστήμονες μπορούν πλέον να προκαλέσουν στο άτομο μια διάθεση και να καταγράψουν/μετρήσουν τον αντίκτυπό της με επιστημονικό τρόπο, χωρίς να βασίζονται στην αυτοαξιολόγηση ή σε πιθανώς αλλοιωμένες αναμνήσεις.
Πώς λειτουργεί; «Αν κάτι τραυματικό μάς συμβεί, μαθαίνουμε συνήθως να αποφεύγουμε αντίστοιχες καταστάσεις. Είναι μέρος των μηχανισμών επιβίωσης του εγκεφάλου μας. Δεν βοηθάει όμως να μη χρησιμοποιήσετε ξανά αεροπλάνο, επειδή βιώσατε μια πολύ απότομη προσγείωση και έχετε μάθει να φοβόσαστε τις πτήσεις. Μπορούμε λοιπόν να χρησιμοποιήσουμε την Εικονική Πραγματικότητα για να προκαλέσουμε τη μαθημένη αντίδρασή σας στον φόβο (πχ., να σας ξανατοποθετήσουμε εικονικά σε ένα αεροπλάνο) και να σας διδάξουμε τις δεξιότητες που χρειάζεστε, για να διαχειριστείτε αυτή την απόκρισή σας στον φόβο. Στο πλαίσιο της εμπειρίας VR μπορούμε επίσης να “μετρήσουμε” και να αξιολογήσουμε ενδείξεις όπως: εκφράσεις προσώπου, βλέμμα, διαστολή ή συστολή κόρης ματιού και γλώσσα του σώματος. Προκαλώντας ένα άτομο με μια εμπειρία, βλέπουμε πώς αντιδρά» σημειώνει o Γκρινλιφ, που είναι επισκέπτης μελετητής στο Εργαστήριο Εικονικής Ανθρώπινης Αλληλεπίδρασης του Στάνφορντ (Stanford Virtual Human Interaction Lab).
Ένα εικονικό μπαρ, ένα πραγματικό «όχι» και μια συζήτηση με τον μελλοντικό εαυτό μας
Ζητήσαμε από τον Γκρίνλιφ να μας περιγράψει ένα περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση του εθισμού συγκεκριμένα. «Αν είμαι κλινικός ιατρός και βοηθάω κάποιον να διαχειριστεί ένα πρόβλημα με την κατανάλωση αλκοόλ, μπορώ να δημιουργήσω μια ρεαλιστική σκηνή σε μπαρ, ακριβώς στο είδος του μπαρ που θα επέλεγε να πάει το συγκεκριμένο άτομο. Μπορώ επίσης να δημιουργήσω μια παρέα ανθρώπων με συγκεκριμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά γύρω του. Και στη συνέχεια, να δημιουργήσω μια εμπειρία που δημιουργεί στον άτομο την επιθυμία να ικανοποιήσει τον εθισμό του. Αν μπορείτε να προκαλέσετε την επιθυμία για ένα ποτό, μπορείτε να βοηθήσετε τους ανθρώπους να διαχειριστούν αυτή την επιθυμία και να εξασκηθούν στο να απαντούν “όχι” όταν κάποιος τους λέει επιτόπου, “έλα, πάρε μια μπύρα!”. Είναι πολύ δύσκολο να πεις όχι σε τέτοιες περιπτώσεις. Αλλά αν μπορείς να εξασκηθείς ξανά και ξανά σε ένα εικονικό περιβάλλον, αυτό μπορεί να είναι ένα σημαντικό κομμάτι της θεραπείας» απαντά.
Προσθέτει ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) βοηθά στην ευκολότερη δημιουργία ρεαλιστικών περιβάλλοντων για τις εμπειρίες VR. Για παράδειγμα, με τη δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη (generative AI), «παιδί» της οποίας είναι και το περίφημο ChatGPT, μπορούμε να πληκτρολογήσουμε μερικές λέξεις-κλειδιά, όπως «μπαρ, ξύλινα σκαμπό, δεκαετίας 1970» ή «μωβ κουζίνα, μικρή, δεκαετίας του 1950» και η ΤΝ να δημιουργήσει ένα υποβλητικό εικονικό περιβάλλον με ακριβώς αυτά τα στοιχεία, που είναι εναρμονισμένα με την κουλτούρα ή τις αναμνήσεις ενός συγκεκριμένου ατόμου.
Όταν η Εικονική Πραγματικότητα και η ΤΝ «παντρεύονται», μπορούμε ακόμα να συναντήσουμε τον …εαυτό μας σε 20-30 χρόνια από σήμερα. «Μπορούμε να δημιουργήσουμε το άβαταρ σας (ψηφιακό εαυτό) και να σας βάλουμε απέναντί του. Όταν κινείστε, κινείται. Όταν μιλάτε, μιλάει. Όταν χαμογελάτε, χαμογελάει, σαν να είσαστε σε καθρέφτη. Και μετά μπορούμε να γεράσουμε το άβαταρ, ώστε να γίνει ο μελλοντικός σας εαυτός, ν’ αλλάξουμε ίσως και λίγο τον τόνο της φωνής. Με την επεξεργασία φυσικής γλώσσας και την ΤΝ, μπορείτε να κάνετε διάλογο με τον μελλοντικό σας εαυτό κι αυτός θα μπορούσε να σας πει: “Εδώ είναι μια εικόνα του σπιτιού στο οποίο θα ήθελα να ζήσω στο μέλλον. Αλλά αν δεν μειώσεις το ποτό, ώστε να είσαι συνεπής στη δουλειά σου, δεν θα ζήσουμε ποτέ σε αυτό το σπίτι”. Ή θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε ένα άβαταρ της μελλοντικής σας κόρης, που θα σας μιλήσει για το πόσο σημαντικό είναι να είσαστε υγιής» περιγράφει.
Στην άκρη μιας σανίδας, σε ύψος 30 μέτρων, αλλά και βαθύτερα στα μύχια του ανθρώπου
Οι εμπειρίες αυτές είναι πολύ ισχυρές. Τόσο ισχυρές, που οι άνθρωποι διστάζουν ενίοτε να τις ζήσουν. Για παράδειγμα στο εργαστήριο VR του Στάνφορντ, ζητείται από ανθρώπους να περπατήσουν σε μια εικονική σανίδα, 30 ορόφους ψηλά, για να σώσουν ένα γατάκι. Πολλοί, παρότι γνωρίζουν ότι δεν βρίσκονται πάνω σε πραγματική σανίδα, φοβούνται να περπατήσουν πάνω της. Η θετική όψη αυτού του νομίσματος είναι ότι δημιουργούνται εμπειρίες τόσο ρεαλιστικές και υποβλητικές, ώστε μπορούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να ξεπεράσουν σημαντικά προβλήματα, όπως αγχώδεις διαταραχές ή εθισμούς. «Πέρα από διάφορες μελέτες, υπάρχουν οι απεικονιστικές εξετάσεις του εγκεφάλου, οπότε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η θετική επίδραση της VR δεν είναι απλώς ένα φαινόμενο placebo. Μπορούμε πραγματικά να δούμε αλλαγές στα τμήματα του εγκεφάλου μας, που ρυθμίζουν τα συναισθήματα. Έτσι, γνωρίζουμε όχι μόνο ότι η VR λειτουργεί, αλλά και γιατί λειτουργεί» εξηγεί.
Υπάρχει αρνητική όψη; «Καθώς γινόμαστε καλύτεροι στη μελέτη των εκφράσεων του προσώπου, της γλώσσας του σώματος, του βλέμματος, των μη λεκτικών σημάτων, της συναισθηματικής και γνωστικής μας κατάστασης, συγκεντρώνουμε πολύτιμα δεδομένα. Με τα ίδια αυτά δεδομένα που βοηθούν στη θεραπεία όμως, άλλοι άνθρωποι μπορούν να μάθουν πώς να μας πουλάνε πράγματα πιο στοχευμένα, πώς να μας χειραγωγούν ή να διαχειρίζονται τους αντιφρονούντες σε μια δικτατορία και να εντοπίζουν ποιος είναι αρκετά δυσαρεστημένος, ώστε να αποτελεί πρόβλημα. Γι’ αυτό, ενώ είμαι τόσο ενθουσιασμένος με τα νέα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε στην ψυχική υγεία, ανησυχώ επίσης για το πώς οι ίδιες τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν με λανθασμένο τρόπο» προειδοποιεί και προσθέτει: «Πολλοί άνθρωποι βρίσκονται σε περιβάλλοντα online παιχνιδιών και, μέσω της συμπεριφοράς τους σε αυτά τα περιβάλλοντα, κάποιες εταιρείες μπορούν να πάρουν μια “υπογραφή” των επιπέδων άγχους τους, της διεκδικητικότητάς τους. Έχουν κατάθλιψη; Είναι ριψοκίνδυνοι; Και στη συνέχεια, τα δεδομένα αυτά θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν σε “πακέτα” και να πωληθούν σε πιθανούς εργοδότες, για να βοηθήσουν στη λήψη αποφάσεων απασχόλησης. Με βάση τι; Τη συμπεριφορά κάποιου στο παιχνίδι. Πρέπει να προχωρήσουμε μπροστά, γιατί οι δυνατότητες είναι τεράστιες, αλλά χρειάζεται επίσης να έχουμε πλήρη επίγνωση των ζητημάτων της ιδιωτικής ζωής».
Θα μπορούσαν οι VR και AR να βοηθήσουν στο μετατραυματικό στρες σε πληθυσμούς ανθρώπων;
Ζούμε σε μια εποχή συρράξεων σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, όπως η Ουκρανία ή η Γάζα, αλλά και ακραίων καιρικών φαινομένων -όπως οι πρόσφατες πλημμύρες και πυρκαγιές- λόγω της κλιματικής κρίσης. Μπορούν οι VR/AR να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του μετατραυματικού στρες, όχι μόνο σε μεμονωμένα άτομα, αλλά και ταυτόχρονα σε μεγάλους πληθυσμούς ανθρώπων; «Υπάρχουν δύο τρόποι που μπορούμε να βοηθήσουμε. Ο ένας είναι προληπτικά: να κάνουμε αυτό που αποκαλείται “ενοφθαλμισμός για το στρες” (stress inοculation). Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Υπάρχουν κάποιες ιατρικές διαδικασίες που είναι πραγματικά σημαντικό να γίνουν στα παιδιά, αλλά δεν μπορούμε να τα εξαναγκάσουμε να τις κάνουν. Αυτό που κάναμε λοιπόν στο Νοσοκομείο Παίδων του Στάνφορντ είναι ότι τραβήξαμε βίντεο 360 μοιρών, ξεκινώντας από το πάρκινγκ, πηγαίνοντας στην αίθουσα αναμονής, στα εξεταστήρια, στο γκισέ των εξιτηρίων. Δημιουργήσαμε άβαταρ για διάφορες ηλικίες και πολιτισμικά υπόβαθρα, ώστε να χρησιμεύσουν ως οδηγοί, για να πούμε στα παιδιά “να τι θα συμβεί στη συνέχεια βήμα-βήμα”. Και μόνο το γεγονός ότι τα παιδιά εξοικειώνονται με μια άβολη διαδικασία, μειώνει το άγχος πάρα πολύ» εξηγεί ο Γκρίνλιφ. Το ίδιο μπορεί να γίνει για ανθρώπους που ζουν σε δυνητικά επικίνδυνες περιοχές, λέει, αλλά και για την προετοιμασία απέναντι σε γεγονότα όπως πυρκαγιές ή σεισμοί, όπου η χρήση εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας μπορεί να μειώσει το άγχος -όχι αρκετά για να αποτρέψει ένα τραύμα φυσικά, αν και όταν το γεγονός όντως συμβεί, αλλά επαρκώς για να μειώσει τον βαθμό του τραύματος.
«Τώρα, αν κάποιος/α βιώσει όντως την τραυματική εμπειρία, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την τεχνική της έκθεσης στο γεγονός (exposure therapy), για να τον/την βοηθήσουμε να διαχειριστεί τη μαθημένη αντίδρασή του στον φόβο, βάζοντάς τον π.χ., σε ένα πεδίο μάχης ή εν μέσω πλημμύρας. Έτσι, με έναν κλινικό ιατρό, μπορούμε σταδιακά να βοηθήσουμε τα άτομα να εξετάσουν τι συνέβη, να επεξεργαστούν το άγχος κι όσα τους προκαλούν κρίσεις πανικού. Το ερώτημά σας είναι αν μπορούμε να το κλιμακώσουμε αυτό σε μεγάλο πληθυσμό. Λοιπόν, με τη δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη, είναι ευκολότερο να δημιουργηθεί μια προσαρμόσιμη για το κάθε άτομο εμπειρία, μια διαδικασία που προσαρμόζεται αυτόματα, όταν η καρδιά σας χτυπάει πιο γρήγορα ή η κόρη του ματιού σας διαστέλλεται. Μπορούμε να μάθουμε αυτόματα τον “σωστό” βαθμό έκθεσης και να δημιουργήσουμε ένα προσαρμοσμένο περιβάλλον για την εμπειρία του συγκεκριμένου ατόμου. Μπορούμε λοιπόν να δημιουργήσουμε πιο γρήγορα εξατομικευμένα περιβάλλοντα, χάρη στη δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και να τα προσαρμόζουμε, με βάση τις ενδείξεις και τις αντιδράσεις, που μπορούμε να μετρήσουμε στο άτομο» επισημαίνει.
Θα μπορούσαμε άραγε να αυτοματοποιήσουμε την όλη διαδικασία, ώστε να εκτελείται σε μεγάλους πληθυσμούς, π.χ., με αδυναμία πρόσβασης σε γιατρούς; «Στην ιδανική περίπτωση, υπάρχει κάποιος γιατρός ή άλλος επιστήμονας που διαχειρίζεται τη διαδικασία, βοηθώντας στη θεραπεία. Αλλά νομίζω ότι, αν χρειαστεί, μπορούμε να κάνουμε τη διαδικασία πιο αυτόματη. Ήδη βλέπουμε ότι για ορισμένες αγχώδεις διαταραχές, όπως ο φόβος της δημόσιας ομιλίας, υπάρχουν συστήματα τα οποία μπορείτε να “κατεβάσετε” μέσω Διαδικτύου στο VR headset και στη συνέχεια να εξασκηθείτε μιλώντας σε εικονικό κοινό. Μπορούν τέτοια συστήματα να χρησιμοποιηθούν για μετατραυματικό στρες έπειτα από μάχη; Σε τέτοιες περιπτώσεις θα θέλαμε πραγματικά να έχουμε έναν κλινικό ιατρό δίπλα μας. Αλλά φανταστείτε αν μπορούμε να κλιμακώσουμε πιο αυτοματοποιημένα συστήματα, σε μια εποχή που σε πολλές περιοχές δεν υπάρχουν αρκετοί εκπαιδευμένοι κλινικοί γιατροί. Πρέπει να καταλάβουμε πώς θα μπορέσουμε ν’ αξιοποιήσουμε την τεχνολογία, για να βοηθήσουμε σε αυτά τα προβλήματα» εκτιμά.
«Είσαστε αισιόδοξος ότι θα τα καταφέρουμε;» είναι το επόμενο ερώτημα. «Είναι μέρος της δουλειάς μου να είμαι αισιόδοξος και να βοηθώ άλλους ανθρώπους να προχωρήσουν. Αλλά, αν ήμουν ρεαλιστής σχετικά με την κατάσταση, θα έλεγα πως τόσο για το ζήτημα της ιδιωτικής ζωής, όσο και για τη χρηματοδότηση για την ανάπτυξη των συστημάτων που χρειαζόμαστε, πρέπει να δούμε σοβαρά τα θέματα που ανακύπτουν με τις κυβερνήσεις μας. Και σε αυτό το σημείο πιστεύω ότι όλοι πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με την αισιοδοξία μας. Επιτρέψτε μου να πω αισιόδοξα ότι η τεχνολογία θα είναι εκεί και ότι οι απαιτούμενες κλινικές οδοί και τρόποι θα υπάρχουν. Είμαι αισιόδοξος για την πολιτική βούληση ή την οικονομική προτεραιότητα αυτού; Όχι όσο θα ήθελα» ξεκαθαρίζει.
«Πέρα από τα χάπια» και μέσα στα νοσοκομεία της Κίνας
Πόσο πιθανό είναι το VR και το AR να μας βοηθήσουν κάποτε να προχωρήσουμε «πέρα από τα φάρμακα και τα χάπια»; «Σε έναν βαθμό το έχουμε ήδη πετύχει! Μαθαίνουμε να διαχειριζόμαστε και με μη φαρμακολογικές προσεγγίσεις καταστάσεις όπως αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, χρόνιο πόνο, εθισμούς. Και φαντάζομαι σε κάποιες περιπτώσεις μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και συνδυασμούς φαρμάκων και VR/AR. Μπορούμε, για παράδειγμα, να χρησιμοποιήσουμε ένα φάρμακο για να σπάσουμε τον κύκλο του πανικού, και στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουμε τεχνολογίες VR/ΑR, για να διδάξουμε δεξιότητες ανθεκτικότητας. Οπότε ήδη βοηθάμε και ένας πρόσθετος λόγος που το καταφέρνουμε είναι ότι τώρα μπορούμε να μετρήσουμε καλύτερα ενδείξεις κι αντιδράσεις» λέει ο Γκρίνλιφ.
Το γεγονός ότι «μπορούμε να μετρήσουμε τα πράγματα» βοηθά ακόμα στο να αναπτύσσουμε καλύτερα φάρμακα, με λιγότερες παρενέργειες. Οι ερευνητικές μελέτες για τα προβλήματα ψυχικής υγείας συχνά περιλαμβάνουν πολύ “θόρυβο” (ανακριβή ή περιττή πληροφορία) και αυτό επειδή βασίζονται σε αυτοαναφορές/αυτοαξιολογήσεις και υποκειμενικές μετρήσεις. Με τις τεχνολογίες VR/AR και Τεχνητής Νοημοσύνης, αυτό αρχίζει να αλλάζει. «Νομίζω ότι, σύντομα, όταν πηγαίνουμε έναν κλινικό ιατρό, δεν θα μας κάνουν απλώς κάποιες εξετάσεις αίματος και απεικονιστικές εξετάσεις, αλλά θα μας τοποθετούν και σε ένα περιβάλλον VR, που θα βοηθά να πουν “εντάξει, αυτό είναι το καλύτερο μονοπάτι για εσάς για φέτος. Μετά από αυτό, τον επόμενο χρόνο, μπορεί να δοκιμάσουμε αυτό το άλλο μονοπάτι, αλλά κάθε φορά θα είναι το ακριβές» υπογραμμίζει.
O Γουόλτερ Γκρίνλιφ έχει επισκεφτεί νοσοκομεία στην Κίνα, η οποία σε κάποιες περιπτώσεις θυμίζει …άλλον πλανήτη. Τι είδε εκεί, όσον αφορά τη χρήση της τεχνολογίας στον τομέα της υγείας; «Υπάρχει μεγάλη χρήση της VR και άλλων τεχνολογιών. Ένα από τα νοσοκομεία στα οποία πήγα στη Σαγκάη ήταν το μεγαλύτερο ειδικό νοσοκομείο ψυχικής υγείας στην Κίνα και παγκοσμίως. Και εκτός από τη μόχλευση της τεχνολογίας, συνέλεγαν επίσης γενετικές πληροφορίες για κάθε ασθενή. Έτσι, έχουν στη διάθεσή τους τεράστιο αριθμό περιπτώσεων θεραπειών, ίσως γενετικό υπόβαθρο, αρχείο ανταπόκρισης στη θεραπεία κτλ. Νομίζω ότι στο πεδίο της εξατομικευμένης ιατρικής, όπου προσπαθούμε να κατανοήσουμε το άτομο και τον καλύτερο τρόπο θεραπείας του, η Κίνα από πολλές απόψεις κάνει καλή δουλειά στη συλλογή των δεδομένων που χρειάζονται για πιο ακριβείς αναλύσεις. Τούτου λεχθέντος, οι ανησυχίες σχετικά με τα δεδομένα και το απόρρητο είναι τεράστιο ζήτημα στην Κίνα. Ας ελπίσουμε ότι η Δύση και η Ανατολή μπορούν να βρουν τρόπους να συνεργαστούν, να μοιραστούν τα σύνολα δεδομένων και την τεχνολογία για το καλό όλων. Νομίζω ότι υπάρχει μια μικρή ώθηση αυτή τη στιγμή, στα παρασκήνια: πολλές από τις εταιρείες που προηγουμένως επένδυαν στην οικονομία του πετρελαίου επενδύουν τώρα στην οικονομία δεδομένων και αυτή η μετάβαση μπορεί να είναι μια μεγάλη βελτίωση, εάν καταλήξουμε σε επακρείς κανονισμούς σχετικά με τον τρόπο χρήσης αυτών των δεδομένων» καταλήγει.
Αλ.Γούτα
*Τις φωτογραφίες διέθεσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Walter Greenleaf
