Μαθήτριες του σχολείου της Τριανδρίας στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, συγκεντρώνονται γύρω από τη δασκάλα τους σε μια μικρή αίθουσα που τη ζεσταίνει μια ξυλόσομπα, ενώ την ξύλινη πόρτα συγκρατεί μια μεγάλη βαριά πέτρα, για να παραμένει κλειστή. Ένα μαθητικό πηλήκιο με λογότυπο την κουκουβάγια «αφηγείται» ιστορίες για τις τιμωρίες που περίμεναν τους άρρενες μαθητές, όταν παρέλειπαν να το φορούν. Ένα μικρό φυλλάδιο του Δεκέμβρη του 1941 περιλαμβάνει το πρόγραμμα μιας σχολικής Χριστουγεννιάτικης γιορτής στην περίοδο της Κατοχής.
Σχολικά βιβλία, μαθητολόγια, πιστοποιητικά σπουδών, ενδεικτικά, απολυτήρια, φωτογραφίες, εκδόσεις αλλά και πλούσιο εποπτικό υλικό, περιγράφουν την εκπαιδευτική ιστορία της Θεσσαλονίκης από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έως τις αρχές του 20ού. Πρόκειται για την έκθεση με τίτλο «Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη μέσα από τα σχολικά αρχεία 19ος και 20ος αιώνας», που διοργανώνει το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης της Διεύθυνσης Βαφοπουλείου Πνευματικού Κέντρου και Αρχείων σε συνεργασία με σχολεία της πόλης, το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (Γ.Α.Κ. Θεσσαλονίκης) και το Εβραϊκό Μουσείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και φιλοξενείται στον Πολιτιστικό χώρο (πρώην Παιδικός Σταθμός) στην Α’ Προβλήτα του Λιμανιού.
«Είναι μία αναδρομή σε μία άλλη εποχή της εκπαιδευτικής διαδικασίας και βασικά απεικονίζει την αγωνία και τον αγώνα τον μαθητών και των οικογενειών τους για την κατάκτηση της γνώσης και της μόρφωσης», δηλώνει στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Νικόλαος (Κόλιας) Μαραντζίδης από το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, που υπογράφει την έρευνα, την ιστορική τεκμηρίωση, αλλά και τη συγγραφή και επιμέλεια των κειμένων της έκθεσης.
Η Θεσσαλονίκη, που ήδη από τα χρόνια του Βυζαντίου, υπήρξε σημαντικό οικονομικό, διοικητικό, στρατιωτικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο, δεν έχασε την αίγλη της ούτε με την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Μάλιστα, τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα που δέχθηκε, δημιούργησαν την ανάγκη για παιδεία και μόρφωση και στις αρχές του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα στην πόλη να λειτουργούν το 1923 180 σχολεία, όλων των ειδών και βαθμίδων, ελληνικά, ξενόγλωσσα και αλλοδαπά.
Εκπαιδευτικά τέλη ακόμη και στα δημόσια σχολεία
Η ίδρυση του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (ΟΕΔΒ) το 1937, σήμανε και το τέλος μιας περιόδου, όπου η οικογένεια του κάθε μαθητή επιβαρύνονταν τα έξοδα για την απόκτηση των σχολικών βιβλίων. «Τα βιβλία που σήμερα καταλήγουν στην ανακύκλωση και οι αμέσως προηγούμενες γενιές έσκιζαν ή έκαιγαν, την περίοδο εκείνη άλλαζαν χέρια. Είτε δίνονταν στα μικρότερα αδέρφια του μαθητή, είτε τα πουλούσαν για να έχουν τα χρήματα να εξασφαλίσουν τα βιβλία της επόμενης τάξης» αναφέρει ο κ. Μαραντζίδης.
Την ίδια ώρα, δείχνει το πρωτότυπο απολυτήριο ενός μαθητή που αποφοίτησε το 1931 από το εκπαιδευτικό ίδρυμα στην «οδό Σχολείων», όπως λεγόταν παλιά η σημερινή οδός Ικτίνου και επισημαίνει την παρουσία χαρτοσήμων. «Πλήρωνες για να πάρεις το απολυτήριο. Υπήρχαν τα “ εκπαιδευτικά τέλη” για να γραφτεί κάποιος μαθητής σε δημόσιο σχολείο ή για να κάνει μεταγραφή σε κάποιο άλλο, τα οποία καταργήθηκαν το 1964 με τη μεταρρύθμιση της κυβέρνησης “ Ένωσις Κέντρου” του Γεώργιου Παπανδρέου» σημειώνει.
Η θέση του πελαργού και άλλες τιμωρίες
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της εποχής που απεικόνιζε την εκπαιδευτική διαδικασία μέσα στα σχολεία, ήταν η πειθαρχία και η διαγωγή των μαθητών. «Μέχρι και τις δεκαετίες του ’60 και ’70, ήταν δεδομένο ότι ο μαθητής έπρεπε να παρουσιάζει “ διαγωγή κοσμιοτάτη”, όχι μόνο μέσα στο χώρο του σχολείου αλλά και έξω από αυτόν. Είναι χαρακτηριστικό ότι τιμωρήθηκαν και αποβλήθηκαν μαθητές γιατί εθεάθησαν να καπνίζουν σε δημόσιο χώρο ή γιατί δεν φορούσαν το πηλήκιο τους» λέει ο κ. Μαραντζίδης.
Οι λόγοι για τους οποίους τιμωρούνταν οι μαθητές, γράφονταν ακόμη και στα ενδεικτικά ή τα απολυτήριά τους, κάτι που είχε επίπτωση και στη μετέπειτα ζωή τους. «Οι τιμωρίες που τους επιβάλλονταν ήταν να κάθονται όρθιοι στο ένα πόδι, στη θέση πελαργού, να κουρεύονται, ακόμη και να υφίστανται το φτύσιμο των συμμαθητών τους, δηλαδή το χλευασμό των υπολοίπων» τονίζει.
Σχολικά ντοκουμέντα για τον Κεμάλ, τον Μπουτάρη και πλούσιο εποπτικό υλικό
Καθώς ο επισκέπτης ξεναγείται στις αίθουσες του πρώην παιδικού σταθμού, βλέπει το πλούσιο εποπτικό υλικό που προέρχεται από τα αρχεία δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων. Σχολικοί χάρτες που ήταν κρεμασμένοι στις αίθουσες ή τους διαδρόμους του σχολείων, απεικονίζουν την αρχαία Ελλάδα, τις χώρες του κόσμου, τον Τρωικό πόλεμο, πτηνά της χώρας μας ή ακόμα και χημικά στοιχεία. Σάλπιγγες, τύμπανα, φιλμ που περιέχουν εκπαιδευτικές ταινίες, βαλσαμωμένα ζώα και εκμαγεία που χρησιμοποιούνταν στο μάθημα της βιολογίας – ανατομίας, κάποια από αυτά …ταλαιπωρημένα από ζωηρούς μαθητές, «καλωσορίζουν» τον επισκέπτη σε νεότερες σχολικές περιόδους.
Στις ειδικές προθήκες υπάρχουν πρωτότυπα μαθητολόγια, πιστοποιητικά σπουδής, εγκυκλοπαίδειες και βιβλία, κάποια εκ των οποίων -σύμφωνα με τον άνθρωπο που έκανε την έρευνα, δεν έχουν ταξινομηθεί, κάτι που σημαίνει ότι -πέρα από την εκπαιδευτική τους αξία, πιθανόν να έχουν σημαντική ιστορική αξία.
Τετράδια ιχνογραφίας παρουσιάζουν τους χάρτες που ζωγράφιζαν οι μαθητές της εποχής, κάνοντας παρτιτούρα πάνω στο ρυζόχαρτο και στη συνέχεια απλώνοντας το χρώμα που αποσπούσαν με ξυράφι από την ξυλομπογιά και το οποίο άπλωναν με βαμβάκι για να αποτυπώσουν συνήθως με γαλάζιο τις θάλασσες, με πράσινο τις πεδιάδες και με καφέ χρώμα τα βουνά.
«Ουσιαστικά παρουσιάζουμε ένα σημαντικό αρχειακό πλούτο του κάθε σχολείου, ενώ βλέπουμε και ανθρώπους που έχουν διακριθεί κοινωνικά στον επαγγελματικό τους χώρο, τις τέχνες και τα γράμματα», σημειώνει ο κ. Μαραντζίδης. Λίγη ώρα αργότερα, στα αρχεία του Πειραματικού Σχολείου, μία ζωγραφιά ενός μαθητή στο θέμα «Ετοιμάσαμε τις σόμπες για το χειμώνα», έχει την υπογραφή «Γιαννάκης Μπουτάρης», που -σύμφωνα με τον κ. Μαραντζίδη, πρόκειται για τον πρώην δήμαρχο Θεσσαλονίκης.
Στα αντίστοιχα τεκμήρια του Δελασάλ, σε βιβλίο που περιέχει τιμητικές αναφορές, ανάμεσα σε άλλα ονόματα της δεύτερης τάξης υπάρχει το «Moustafa Kemal», που -όπως υποστηρίζει ο κ. Μαραντζίδης αφορά τον Κεμάλ Ατατούρκ. «Ήταν τελειόφοιτος του Δελασάλ και μετά συνέχισε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη», εξηγεί.
Εμβληματικά σχολεία της Θεσσαλονίκης
Πλήθος φωτογραφιών εποχής βάζουν το δικό τους λιθαράκι στην αφήγηση της συγκεκριμένης ιστορίας. Συγκινεί μία ομαδική φωτογραφία μαθητών μπροστά από ένα κατεστραμμένο σχολείο, το οποίο είναι το Δημοτικό Σχολείο Χορτιάτη, που κάηκε το 1944 από τα Γερμανικά Στρατεύματα Κατοχής στο γνωστό Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη.
Δίπλα σ’ αυτήν εκτίθεται απόσπασμα αλληλογραφίας των δασκάλων του σχολείου, που αναφέρει ότι τα πρώτα χρόνια, επειδή δεν υπήρχε χώρος, ήταν αναγκασμένοι να παραδίδουν μαθήματα τους θερινούς μήνες, για να μπορούν τα παιδιά να βρίσκονται στην ύπαιθρο.
Σε άλλο ντοκουμέντο φαίνεται ότι οι απόφοιτοι του ίδιου σχολείου, έπρεπε να εγγραφούν υποχρεωτικά στο Γ’ Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Αποστόλου Παύλου, ένα σχολείο που ιδρύθηκε το 1925, περίοδο όπου η περιοχή είχε «κατακλυστεί» από προσφυγικούς πληθυσμούς.
Στοιχεία για το ιστορικό 5ο Γυμνάσιο Αρρένων, το Ε’ Θηλέων στην Καρόλου Ντηλ, όπου λειτουργούσε και το παρθεναγωγείο, για το Σχολείο Αγίας Τριάδας, για το σημερινό 45ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης και πολλά άλλα, όχι μόνο συμπληρώνουν την ιστορία της έκθεσης, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν χρήσιμα συμπεράσματα και πληροφορίες.
«Το “ Δημοτικό Σχολείο του Μάνιου”, ιδρύθηκε το 1914 και είχε 600 μαθητές. Στην λίστα με τα ονόματά τους, έχει δίπλα το όνομα του κηδεμόνα τους, αλλά και το επάγγελμα που αυτός κάνει. Οπότε μπορεί κανείς να αντλήσει στοιχεία και να βρει την κοινωνική προέλευση αυτών των μαθητών και να βγάλει συμπεράσματα για το αν τα σχολεία αυτά είχαν μαθητές από ανώτερα στρώματα, μεσαία ή ήταν παιδιά εργατών και υπαλλήλων», δηλώνει ο Νικόλαος Μαραντζίδης.
Η έκθεση «Η Εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη μέσα από τα σχολικά αρχεία 19ος και 20ος αιώνας» που λειτουργεί από τις 3 Ιανουαρίου και εγκαινιάστηκε χθες, θα διαρκέσει έως τις 15 Φεβρουαρίου στον Πολιτιστικό χώρο (πρώην Παιδικός Σταθμός) στην Α’ Προβλήτα Λιμένος Θεσσαλονίκης. Τη μουσειολογική επιμέλεια έκθεσης έχει ο Νικόλαος Νικόλτσιος και την επιμέλειά της ο Βασίλειος Νικόλτσιος. Τη φωτογράφιση αρχειακών τεκμηρίων έκανε η Δέσποινα Αποστολίδου.
Οι ώρες λειτουργίας από Δευτέρα έως Παρασκευή είναι 09:00 -17:00 και την Κυριακή 10:00-14:00. Η είσοδος είναι ελεύθερη.
Βαρβάρα Καζαντζίδου
*Τις «φωτο 1» έως «φωτο 6» παραχώρησε η κ. Αποστολίδου
