Τι μπορεί να κρύβει ένας ιστορικός περίπατος σε ένα μικρό σημείο της Αθήνας; Αν πρόκειται για τη γειτονιά του Θησείου, τότε οι ιστορίες και οι εποχές διαχέονται η μία την άλλη χωρίς σταματημό. Όταν, δε, αφηγητής είναι ο δρ Κώστας Πασχαλίδης, αρχαιολόγος και πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ) που οργάνωσε, στο πλαίσιο της αυγουστιάτικης πανσελήνου, έναν βραδινό περίπατο στην ιστορία και την αρχαιολογία της Αθήνας, όπως καταγράφεται στον πεζόδρομο της οδού Ερμού, τότε η αφήγηση γίνεται εμπειρία.
Η πρώτη «στάση» του περιπάτου ήταν στη γωνία των οδών Ερμού και Ασωμάτων. Εκεί όπου βρίσκεται ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της αθηναϊκής σχολής ναοδομίας του 11ου αιώνα, το μικρό εκκλησάκι των Αγίων Ασωμάτων. «Ανήκει σε αυτά τα εκκλησάκια που έχουν μέτρο, ρυθμολογία, που δεν προκαλεί με τον όγκο τα υπόλοιπα κτήρια τριγύρω. Πρόκειται για μικρές ενοριακές εκκλησίες οι οποίες ενσωματώνονται στον αστικό ιστό της εποχής σαν ένα μεγάλο ωραίο πέτρινο σπίτι… Κατά τη γνώμη μου το μέτρο αυτό αντανακλά και το ήθος της εποχής. Δεν είναι οι μεγάλες καθεδρικές εκκλησίες που λίγο μετά θα δούμε να υψώνονται στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις», είπε ο Κ. Πασχαλίδης στην αρχή του περιπάτου προς την ομήγυρη που κατέκλυσε την περιοχή το βράδυ της αυγουστιάτικης πανσελήνου.
Χτισμένος γύρω στο β’ μισό του 11ου αιώνα, ο ιερός ναός Αγίων Ασωμάτων, που αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή το 1959-1960, βρίσκεται δυο μέτρα κάτω από την επιφάνεια της ομώνυμης πλατείας, λόγω της νεότερης διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου, αλλά και των πολλαπλών επιχώσεων της πόλης. «Ο ναός βρίσκεται σήμερα βυθισμένος δυο μέτρα κάτω από το σημερινό οδόστρωμα ή τουλάχιστον κάτω από το σημερινό επίπεδο της ζωής. Δεν βυθίστηκε το εκκλησάκι, η πόλη ανέβηκε. Γιατί οι αρχαίες πόλεις υψώνονται. Οι πόλεις, πριν από το οπλισμένο σκυρόδεμα, “κάθονταν” η μία πάνω στην άλλη. Με το που γκρεμίζεται ένα κτήριο για οποιοδήποτε λόγο, τότε τα υλικά ισοπεδώνονται και πάνω σε αυτά μπορεί να χτιστεί το επόμενο σπίτι. Και όταν υπάρχει υδροφόρος ορίζοντας (ποτάμια) ή μια οποιαδήποτε κατολίσθηση, μπορεί κι αυτό να βοηθήσει στην ανύψωση ενός τόπου κατοίκησης. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι όλα τα μεσαιωνικά εκκλησάκια του 10ου και του 11ου αι., όταν η Αθήνα γίνεται ξανά μια υπολογίσιμη πόλη, βρίσκονται σήμερα προστατευμένα από πεζούλια -βαθιά κάτω από εκεί που περπατάμε. Όλα αυτά τα ανοίγματα είναι οι “οθόνες” του παρελθόντος, τα μεγάλα ορύγματα του χρόνου, είναι η πόλη κάτω από την πόλη, που με βεβαιότητα μας λέει ότι από κάτω βρίσκεται η συνέχεια: Πιο κάτω μια άλλη πόλη και μια άλλη πόλη μέχρι να βρεθεί κανείς στα χωράφια, τα λιβάδια και τα περιβόλια, λίγο πριν ξεκινήσει η κατοίκηση του χώρου», είπε ποιητικά ο ίδιος.
Αναφορά έγινε και στον Άγιο Αθανάσιο του Κουρκουρή, που βρίσκεται επίσης στη γειτονιά του Θησείου, στην οδό Επταχάλκου, σε υπερυψωμένη θέση, πάνω σε βράχο, μερικά μόνο μέτρα δυτικά του πολύ νεότερου μεγάλου ομώνυμου ναού. Σύμφωνα με την παράδοση, η εκκλησία κτίστηκε από τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη μετά τον ερχομό του από την Κρήτη (10ος αι.), ωστόσο αυτό δεν είναι ακριβές. Η εκκλησία κατασκευάστηκε επί Τουρκοκρατίας ίσως από κάποιον αγιορείτη μοναχό. Εκείνο όμως που δεν γνωρίζουν ίσως οι περισσότεροι είναι ότι η προνομιούχα περιοχή του υψώματός της παραλίγο να δοθεί για την κατασκευή του Παλατιού, της Ακαδημίας Αθηνών, του Αρχαιολογικού Μουσείου αλλά και της Λαχαναγοράς στα τέλη του 19ου αιώνα.
Το «θηρίο» του Θησείου και οι πριγκιπικοί γάμοι
«Ποιο είναι το εμβληματικότερο μνημείο για την έναρξη του ελληνικού φαινομένου της εκβιομηχάνισης; Είναι ο πρώτος σιδηροδρομικός σταθμός της χώρας». Η ρητορική ερώτηση και απάντηση αφορούσε την πρώτη σιδηροδρομική γραμμή στην Ελλάδα που συνέδεε το Θησείο με τον Πειραιά. Μια γραμμή κι ένας σταθμός που σημαδεύτηκε από αμέτρητες ιστορίες, κάποιες από τις οποίες αφηγήθηκε ο πρόεδρος του ΣΕΑ.
«Στις 27 Φεβρουαρίου 1869, στις 2 η ώρα το μεσημέρι, χιλιάδες κάτοικοι της Αθήνας βρίσκονταν εδώ για την αναχώρηση του πρώτου σιδηροδρομικού συρμού στην Ελλάδα, που συνέδεε το Θησείο με τον Πειραιά. Πολλές οι επικρίσεις στις εφημερίδες ότι δεν πρόκειται να λειτουργήσει καλά, τεράστιος και ο ενθουσιασμός του συγκεντρωμένου κόσμου. Η πρώτη ατμομηχανή με το όνομα «Βασίλισσα Όλγα», με έξι βαγόνια κάλυψε τη διαδρομή των 8,5 χιλιομέτρων από το Θησείο στον Πειραιά σε περίπου 15 λεπτά και τούτο ήταν μια τεράστια επανάσταση για την Αθήνα της εποχής», διευκρίνισε ο Κ. Πασχαλίδης προς τον κόσμο που τον άκουγε προσεκτικά. Αλλά τα εγκαίνια του σταθμού του Θησείου, που υπήρξε το εμβληματικό ξεκίνημα της εκβιομηχάνισης της χώρας μέσω του πρώτου σιδηροδρόμου, δεν ήταν το μόνο επίσημο και δημόσιο γεγονός που σχετίζεται με τον σταθμό και την περιοχή του Θησείου. Οι πρώτοι βασιλικοί γάμοι στην Ελλάδα είναι ένα ακόμα «κεφάλαιο» της ιστορίας τους.
«Στις 10 Οκτωβρίου 1889 η Αθήνα υποδέχεται γαλαζοαίματους από όλο τον κόσμο γιατί σε δύο ημέρες επρόκειτο να γίνουν οι γάμοι του διαδόχου Κωνσταντίνου με την πριγκίπισσα Σοφία. Η άφιξη βεβαίως γινόταν με τις βασιλικές λέμβους στο λιμάνι του Πειραιά, αλλά από εκεί και πέρα οι πομπές των εστεμμένων και όλων των μεγάλων οικογενειών έπρεπε να πάρουν τον σιδηρόδρομο, να φτάσουν στο Θησείο, όπου μια τεράστια θριαμβική πύλη είχε στηθεί στην Πλατεία Ασωμάτων (η οποία λίγα χρόνια μετά αφαιρέθηκε, καθώς είχε τοποθετηθεί μόνο για την περίσταση αυτή), και να ανέβουν όλη την άνοδο της Ερμού μέχρι τα Ανάκτορα», είπε ο αρχαιολόγος ανοίγοντας ένα άλλο κεφάλαιο για τα μεγάλα νεοκλασικά δημόσια κτήρια, που ανυψώνονταν συνήθως πάνω σε λόφους («ώστε να υποδηλώνουν και τη σημασία της ιδέας που έφεραν»). Τα Παλαιά Ανάκτορα, το σημερινό Κοινοβούλιο, σχεδιάστηκαν από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Φρειδερίκο φον Γκέρτνερ. Η κατασκευή τους ξεκίνησε το 1836 και ολοκληρώθηκε το 1847, ενώ σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται ως ανάκτορα το 1910, μετά τη σοβαρή ζημιά που υπέστησαν από την πυρκαγιά του 1909. Όμως πριν γίνει Κοινοβούλιο το 1929, μια ακόμα «πτυχή» της ελληνικής ιστορίας εκτυλίχθηκε με επίκεντρο το κτήριο: Το 1922 χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο υποδοχής και περίθαλψης των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Όπως και η περιοχή του ναού του Ηφαίστου στο Θησείο, που οικοδομήθηκε μεταξύ 460-420 π.Χ. στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού, στα δυτικά της Αρχαίας Αγοράς. Και κάπως έτσι «δέθηκαν» μεταξύ τους οι διαφορετικές εποχές. «Ο ναός χτίστηκε για να τιμήσει τους θεούς Ήφαιστο και την Εργάνη Αθηνά, με άλλα λόγια τους θεούς της εργατικής τάξης, δηλαδή όλους τους ανθρώπους που δούλευαν ως σιδεράδες, κεραμείς ή τεχνίτες σε εργαστήρια που με την αρχαιολογική σκαπάνη γνωρίζουμε ότι βρίσκονταν στην περιοχή αυτή -ήταν τρόπο τινά η βιοτεχνική ζώνη της αρχαίας Αθήνας. Ο ναός των θεών της σκληρής εργασίας λειτούργησε ως τέτοιος μέχρι το τέλος της αρχαιότητας: Τον 6ο ή 7ο αι. μ.Χ. παύει να χρησιμεύει ως ναός (σε αχρηστία πιθανότατα από τον 5ο αι. μ.Χ.), τα περίφημα αγάλματα του Αλκαμένη (το χάλκινο σύμπλεγμα της Αθηνάς και του Ηφαίστου) εξαφανίζονται και στο ιερό του εγκαθίσταται ο Άγιος Γεώργιος… Η εκκλησία παραμένει σε λειτουργία έως τον Φεβρουάριο του 1835 όταν η Ιερά Σύνοδος αποφασίζει ότι θα πάρει την Αγία Τράπεζα και θα αποδώσει τον ναό ξανά σε μια άλλη λειτουργία που σχετίζεται με την αρχαιότητα: Να γίνει ένα μουσείο. Το πρώτο αρχαιολογικό μουσείο της πρωτεύουσας», εξιστορεί ο Κ. Πασχαλίδης.
Ο ναός λειτούργησε ως αρχαιολογικό μουσείο μέχρι το 1935, λίγο μετά την έναρξη των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής στην Αρχαία Αγορά, κατά τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες αρχαία κτίρια και δεκάδες χιλιάδες αντικείμενα που ανακτήθηκαν έριξαν φως στην ιστορία της Αθήνας από την Εποχή του Χαλκού έως τον Μεσαίωνα. Κάποια ευρήματα ήταν πιο ταπεινά, όπως οι λάκκοι από τους θάμνους και τα μικρά δένδρα που φυτεύτηκαν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους σε παράλληλες σειρές, μέσα σε γλάστρες, γύρω από τον ναό του Ηφαίστου. «Εκεί όπου το 1922 καθίσταται ο πρώτος καταυλισμός στο κέντρο της Αθήνας των Μικρασιατών προσφύγων, οι οποίοι είναι επίσης ακροβολισμένοι σε όποιο δωμάτιο μπορούσε να τους δεχτεί σε όλη τη γειτονιά του Βρυσακίου και της Πλάκας, αλλά και σε όποιο ανοιχτό χώρο θα μπορούσε να τους κρατήσει μέχρι να βρεθεί καλύτερο κατάλυμα»….
Μνημείο Ολοκαυτώματος Ελλήνων Εβραίων στην Αθήνα
Πάνω από τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, δίπλα στον πεζόδρομο της Ερμού, μια ακόμη «στάση» ήταν αναγκαία. Όχι μόνο γιατί ένα απέριττο θεατράκι προσφέρει μοναδική πανοραμική θέα στον Κεραμεικό, αλλά και επειδή εκεί κοντά βρίσκεται το Μνημείο Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων, που φιλοτέχνησε η γλύπτρια Ντιάννα Μαγκανιά. «Έχει σχεδιαστεί από την δημιουργό του έτσι ώστε να μπορεί κανείς να μπει μέσα στο μνημείο, να περιηγηθεί ανάμεσα στα έξι τρίγωνα που αναπαριστούν το διαμελισμένο αστέρι του Δαβίδ και τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα σε ίσες αποστάσεις από τον πυρήνα του σώματός τους, δείχνοντας προς τις ελληνικές πόλεις με εβραϊκό πληθυσμό που αναγράφονται στη βάση των μικρών τριγώνων», πληροφόρησε ο αρχαιολόγος.
Γιατί, όμως, επελέγη αυτό το σημείο για το στήσιμο του μνημείου; «Εδώ ξεκίνησε η δραματικότερη ιστορία του αφανισμού των Αθηναίων Εβραίων την περίοδο της Κατοχής. Ήταν η 23η Μαρτίου του 1944 όταν η Γκεστάπο έκανε μια αιφνιδιαστική εισβολή στην εβραϊκή συναγωγή Μπεθ Σαλώμ, τη μεγάλη συναγωγή που βρίσκεται πιο κάτω, στην οδό Μελιδώνη (απέναντι στον ίδιο δρόμο υπάρχει και μια μικρότερη, η συναγωγή Ετς Χαγίμ ή Ετς Χαΐμ), όπου συνέλαβε περίπου 300 ανθρώπους που συμμετείχαν στη θρησκευτική τελετή για τη γιορτή του Πέσσαχ. Αργότερα, την ίδια μέρα έβγαλε έξω από τα σπίτια τους άλλα 800 άτομα. Σε αυτό το σημείο συγκεντρώθηκαν περίπου 1.000 άνθρωποι για να μεταβούν αργότερα στο Χαϊδάρι, από εκεί στον σιδηροδρομικό σταθμό του Ρουφ και μετά, με περίπου 30 βαγόνια, να πάρουν τον δρόμο για τη Θεσσαλονίκη, όπου σε κάθε σταθμό προστίθενται βαγόνια στον συρμό -σε αυτό το βιομηχανικό θαύμα των σιδηροδρομικών γραμμών του νεότερου ελληνικού κράτους που ξεκινά με το Θησείο!- για να φτάσουν περίπου τους 5.200 πακτωμένους ανθρώπους στο συρμό του θανάτου. Από τη Θεσσαλονίκη πέρασαν τα σύνορα της κατεχόμενης Γιουγκοσλαβίας και στις 10 Απριλίου έφτασαν στο Άουσβιτς … Λίγες μέρες μετά δεν υπήρχε σχεδόν κανένας επιζών. Όταν άνοιξαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα κολαστήρια, ένας πολύ μικρός αριθμός Αθηναίων Εβραίων, αλλά και Ελλήνων Εβραίων, γύρισε πίσω και αναζήτησε την επόμενη μέρα. Υπολογίζεται ότι το 87% του πληθυσμού των Ελλήνων Εβραίων αφανίστηκαν τη διετία 1942-1944»….
Δεκεμβριανά, Κεραμεικός και κτήριο επί της οδού Ερμού 136
Τον Δεκέμβριο του 1944 ξεκινά στην Αθήνα μια από τις μαύρες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας, τα Δεκεμβριανά. Η περιοχή του Θησείου (και όχι μόνο) έγινε θέατρο των μαχών. «Τα θύματα, και από τις δυο πλευρές της πόλης, δεν μπορούσαν να ταφούν στα νεκροταφεία, καθώς η κυκλοφορία ήταν αδύνατη ή προβληματική. Έτσι γνωρίζουμε ότι στην περιοχή πάνω από την Ασκληπιού, όπου επικρατούσε ο Εθνικός Στρατός και οι Βρετανοί, οι νεκροί θάβονταν στην πλατεία Κολωνακίου, καθώς και σε άλλα ανοίγματα της πόλης, από τα οποία η εκταφή έγινε μόλις το 1977. Σε ομιλία του ΓΓ της Αρχαιολογικής Εταιρείας το 2013 για τα 100 χρόνια των ανασκαφών του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών στον Κεραμεικό, μάθαμε ότι ως τόπο ταφής των ΕΑΜιτών πεσόντων αλλά και των αμάχων θυμάτων της περιοχής του Θησείου χρησίμευσε το νεκροταφείο του αρχαίου Κεραμεικού. Βεβαίως τα επόμενα χρόνια έγινε κι από εδώ η εκταφή τους», υπογράμμισε ο ίδιος.
Η συνέχεια ανήκε πλέον στον τομέα του «ξεναγού» μας, την αρχαιολογία, και συγκεκριμένα στο βορειοδυτικό άκρο της αρχαίας Αθήνας, στην περιοχή με τις δυο συνοικίες, τον «Έξω Κεραμεικό» και τον «Έσω Κεραμεικό». «Ήταν ένας τόπος πολύ σημαντικός γιατί βρισκόταν μεταξύ του “μέσα” και του “έξω” της πόλης, δηλαδή μεταξύ της περιοχής μέσα και έξω από το τείχος της Αθήνας. Φανταστείτε τον Έσω Κεραμεικό ως έναν τόπο δημόσιας και ιδιωτικής ζωής που ο θάνατος δεν είχε θέση. Αντίθετα, στον Έξω Κεραμεικό υπήρχαν τα νεκροταφεία, όπως και ό,τι άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί: Από εργαστήρια, όπως κεραμικής και βυρσοδεψεία, έως οίκους ανοχής σε ορισμένους αιώνες. Ήταν, επίσης, το μέρος όπου έγινε η μεγαλύτερη δολοφονία της αρχαιότητας που άλλαξε τον ρου της ιστορίας της Αθήνας: Η δολοφονία του τυράννου Ιππάρχου από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα το καλοκαίρι του 514 π.Χ. Αυτό γνωρίζαμε από τα σχολεία. Εκείνο, όμως, που δεν μας είπαν ήταν αυτό που γράφει ο Θουκυδίδης και ο Αριστοτέλης, ότι δηλαδή το κίνητρο δεν ήταν πολιτικό αλλά προσωπικό. Όμως οι Αθηναίοι, λίγα χρόνια αργότερα, αποφάσισαν πως οι δολοφόνοι του Ιππάρχου ήσαν οι ήρωες που είχαν ανάγκη να μνημονεύουν και στους οποίους όφειλαν την αλλαγή του πολιτεύματος, τη δική τους Μεταπολίτευση. Η δολοφονία του “JFK της αρχαίας Αθήνας’ συνέβη εδώ, σε αυτό το σημείο, πιθανότατα στην οδό των Παναθηναίων”, δήλωσε χαρακτηριστικά ο Κ. Πασχαλίδης μεταξύ πολλών άλλων που είπε για τον σημαντικότατο αυτόν αρχαιολογικό χώρο, που ανασκάπτει υποδειγματικά για περισσότερο από έναν αιώνα το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών.
Ο περίπατος ολοκληρώθηκε συγκινητικά με αναφορές στην ιστορική έδρα του ΣΕΑ, το κτήριο που βρίσκεται στον αριθμό 136 της Ερμού. Λίγα μέτρα από τον ναό των Ασωμάτων, από όπου ξεκίνησε η “ξενάγηση”, αλλά και από το μνημείο του Ολοκαυτώματος και τον Κεραμεικό, το νεοκλασικό κτήριο που ανήκε κάποτε στην οικογένεια του εμπόρου Βεντούρη, κτίστηκε γύρω στο 1915-17. “Δηλαδή, το αρχοντικό γεννήθηκε στα χρόνια που ξεκινούσαν οι συστηματικές ανασκαφές απέναντί του”, είπε με έμφαση ο “ξεναγός” της ξεχωριστής αυτής βραδιάς.
Ελένη Μάρκου
