Ιδιαίτερη ικανοποίηση έχει προκαλέσει στην τοπική κοινωνία της Καλύμνου η απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού να ενταχθεί στο εθνικό ευρετήριο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς «ο χορός του μηχανικού», ένας χορός συνυφασμένος με την ιστορία, τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του νησιού.
«Ο Χορός του Μηχανικού» ή «χορός των σφουγγαράδων» είναι μιμητικός χορός και μιμείται τις κινήσεις του ημιανάπηρου «πιασμένου», όπως λέγεται, σφουγγαρά – δύτη που χτυπήθηκε από τη «νόσο των δυτών». Η έλλειψη γνώσεων για τους κανόνες αποσυμπίεσης είχε ως αποτέλεσμα αναπηρίες και θανάτους. Η λαχτάρα του «πιασμένου μηχανικού» για τη ζωή μετουσιώθηκε στον χορό αυτό, ο οποίος διδάσκεται από το Λύκειο των Ελληνίδων Καλύμνου και εξακολουθεί να χορεύεται σε κάθε εκδήλωση, γλέντι και πανηγύρι από τους Καλύμνιους του νησιού και τους απόδημους Καλύμνιους όπου γης.
Όπως αναφέρει σε ανακοίνωση το Λύκειο Ελληνίδων Καλύμνου, «η πολιτισμική μας ταυτότητα, συνυφασμένη με τη σπογγαλιευτική δραστηριότητα, φέρει ανεξίτηλα τα τραύματα των εκατοντάδων “χτυπημένων” με τη νόσο των δυτών. Ο αείμνηστος καθηγητής Φυσικής Αγωγής Θεόφιλος Κλωνάρης, μέλος σφουγγαράδικης οικογένειας, εμπνεύστηκε και μετουσίωσε αυτή τη σωματική ανημπόρια και βασιζόμενος σε προϋπάρχοντα χορευτικά μοτίβα, μιμούμενος τις κινήσεις των «χτυπημένων μηχανικών» έδωσε την τελική μορφή που ονομάστηκε «ο χορός του μηχανικού».
Ο «χορός του μηχανικού» είναι δίκοπος παλιός, που τώρα χορεύεται σαν ίσιος, βαδίζοντας, από άνδρα και μιμείται τα βήματα αναπήρου από τη μηχανή του δύτη. Παλιά, ήταν μόνο χορευτικός σκοπός. Αργότερα, Λέριοι οργανοπαίκτες πρόσθεταν και σχετικά δίστιχα όπως «Βρε, μηχανικός θα γίνω και στην άμμο θα ‘πομείνω». Για την ακρίβεια, ο χορευτής του «μηχανικού» τρεμουλιάζει με ένα μπαστούνι στα χέρια του, πέφτει κάτω και ξανά σηκώνεται πετώντας το μπαστούνι για να χορέψει με συνοδεία την ειδική μελωδία του μηχανικού, που είναι εμπνευσμένη από τη γενναιότητα και την αντρειοσύνη των σφουγγαράδων. Παρ’όλη την ημιπαράλυσή τους οι σφουγγαράδες είχαν αναπτερωμένο το ηθικό τους, ο χορευτής του «μηχανικού» με το πέταγμα του μπαστουνιού συμβολίζει την απελευθέρωση από την μυστηριώδη ασθένεια και ταυτόχρονα τον ελεύθερο βηματισμό στο χορό, κάτι που δεν επέτρεπε το μπαστούνι.
Ο χορός του «μηχανικού», όπως επισημαίνει σε παλαιότερο πόνημα της η συγγραφέας λαογράφος Θεμελίνα Καπελλά, χορεύεται σήμερα σε διάφορες εκδηλώσεις, είτε έχουν σφουγγαράδικο περιεχόμενο είτε όχι (γάμοι, γλέντια, πανηγύρια), και έχει γίνει πολύ αγαπητός. Είναι απομίμηση του «πιασμένου μηχανικού», δηλαδή του δύτη που βουτούσε με σκάφανδρο (“μηχανή”) κι έχει «πιαστεί», έχει πάθει ημιπαράλυση (τη νόσο των δυτών). Αυτός ο χορός (τονίζω, η απομίμηση) ξεκίνησε σχεδόν πριν από πενήντα χρόνια. Τις ρίζες όμως, του πραγματικού χορού με ήρωα αληθινά «πιασμένο» μηχανικό, πρέπει να τις αναζητήσουμε στα τέλη του περασμένου αιώνα, όταν ανακαλύφθηκε κι εφαρμόστηκε στην Κάλυμνο το σκάφαντρο. Τότε είχαμε τους πρώτους «μηχανικούς», μα και τους πρώτους «πιασμένους». Παντελής άγνοια των κανόνων κατάδυσης (βάθος, χρόνος, γενική συμπεριφορά) ήταν η αιτία. Πολλά τα θύματα, «σκασμένοι» και «πιασμένοι», πολύ κλαμούριο κι οργή από τους δικούς τους, αλλά και πολλή ευφορία και ικανοποίηση γι’ αυτούς που γλιτώνανε κι οι απολαβές τους ήταν πλούσιες….
Γλέντια στις ταβέρνες με χορούς, βιολιά και λαούτα. Παρακολουθούσαν κι αυτοί που το χτύπημά τους ήταν πιο ελαφρύ και μπορούσαν να σύρουν τα πόδια τους με το μπαστούνι. Ύστερα από κανα-δυο ποτηράκια δεν θέλανε να πιστέψουν ότι εκείνοι δεν μπορούσαν να χορέψουν κι έπρεπε να αρνηθούν όλες της ζωής τις χαρές. Ο πιο ζωηρός σηκωνόταν κι ακουμπώντας πάνω στους άλλους προσπαθούσε τρεμουλιάζοντας να κάμει λίγα βήματα χορού. Γρήγορα όμως, καταλάβαινε πως δεν μπορούσε να κάμει ούτε ένα βήμα κι οι φίλοι του έμεναν ακίνητοι και τον κρατούσαν με μεγάλο πόνο ψυχής στη σκέψη πως στο γύρισμα του χρόνου θα μπορούσαν κι εκείνοι να πάθουν τα ίδια.
Μετά απ’ αυτό, καθόταν πάλι στην καρέκλα κι έσβηνε τον καημό του μ’ ένα μεγάλο ποτήρι κρασί που του το κερνούσαν οι σύντροφοί του. Από τότε κρατούν οι ρίζες του χορού του μηχανικού, είναι γνήσια καλύμνικος χορός, καθαρά αντρικός και τελευταία κατοχυρώθηκε από τη Δημαρχία μας.
Πώς επιβίωσε ο χορός
Αργότερα (1952), όπως αναφέρει η Θεμελίνα Καπελλά μετά τον πόλεμο, ένας Καλύμνιος απόφοιτος της Γυμναστικής Ακαδημίας Σωματικής Αγωγής, ο Θεόφιλος Κλωνάρης, γιος ενός από τους «ματζόρους μηχανικούς» που όλοι οι καπεταναίοι τον ήθελαν στο πλήρωμά τους, προσελήφθη στο συγκρότημα της Δόρας Στράτου κι ήταν από τους καλύτερους χορευτές. Έχοντας μέσα του ζωντανά ακόμη τα βιώματα από την Κάλυμνο, τους χορούς της, τα τραγούδια και τους πιασμένους μηχανικούς που είχε δει κάποτε σε ταβέρνα να προσπαθούν να χορέψουν, συγκινημένος αποφάσισε να μιμηθεί ο ίδιος το χορό. ΄Έναν χορό όπου ο μηχανικός τρεμουλιάζει με το μπαστούνι, πέφτει κάτω και σηκώνεται να συνεχίσει το χορό πετώντας το μπαστούνι, με συνοδεία την ειδική μελωδία του μηχανικού, εμπνευσμένη από τη σφουγγαράδικη λεβεντιά κι αντρειοσύνη.
Το πρότεινε στη Στράτου. Εκείνη το δέχτηκε γιατί του είχε εμπιστοσύνη και τό ‘βαλε αμέσως στο πρόγραμμα. Από την πρώτη φορά γίνεται μεγάλη επιτυχία. Ήταν ένας χορός που άρεσε στο κοινό και το συγκινούσε. Είναι αλήθεια πως μετά τον Θ. Κλωνάρη, τον πρώτο διδάξαντα, κανένας άλλος δεν μπόρεσε να τον χορέψει με την ίδια χάρη και δεξιοτεχνία.
Ο χορός του μηχανικού με το συγκρότημα της Δόρας Στράτου και πρωταγωνιστή τον Θεόφιλο Κλωνάρη έκαμε το γύρο της Ευρώπης. Πήγαν στη Γερμανία για ένα μήνα και χόρεψαν σε 42 διαφορετικές πόλεις, μια βδομάδα στη Γαλλία με πρόσκληση μάλιστα του Ντε Γκολ, στο Βέλγιο στις Βρυξέλλες, ακόμη και στη Βουλγαρία κατάφεραν να πάνε στα χρόνια που ήταν τόσο δύσκολο να πας στην Ανατολική Ευρώπη. Πήγαν στη Σόφια στο μεγάλο θέατρο και στη Φιλιππούπολη. Άγνωστος και ασυνήθιστος, ο χορός του μηχανικού εντυπωσίαζε παντού, τον κινηματογραφούσαν, τον καταχειροκροτούσαν.
Ο Θ. Κλωνάρης χόρεψε για πρώτη φορά και στην Κάλυμνο, όχι πια σε ταβέρνα αλλά σε διάφορες εκδηλώσεις, και ο κόσμος ενθουσιαζόταν γιατί ήταν ο μοναδικός. Αργότερα τον δίδαξε στο Λύκειο Ελληνίδων και αρκετοί νέοι μας τον έμαθαν και τον χορεύουν. Περισσότερο από μας ενθουσιάζονται όταν τον βλέπουν οι ξένοι κι έχουν έρθει ειδικά συνεργεία από δικές μας και ξένες τηλεοράσεις για να τον κινηματογραφήσουν.
Από τον Θ. Κλωνάρη είχε χορευτεί και στο Θέατρο Λυκαβηττού σε πανελλήνιο διαγωνισμό χορού που οργάνωσε πάλι το Λύκειο Ελληνίδων κι έλαβε μέρος και η Κάλυμνος (1978) από την οποία προέρχεται ο μοναδικός αυτός χορός, ο βγαλμένος από τα σπλάχνα της σφουγγαράδικης ζωής.
Γλωσσάρι: Μηχανικός = ο δύτης που βουτά με σκάφαντρο. Πιασμένος = ο δύτης που έπαθε ημιπαράλυση. Σκασμένοι = αυτοί που έπαθαν ασφυξία και έσκασαν. Ματζόρος = πολύ καλός με πολλές ικανότητες.
Λ. Μαστής
