Μπορεί η γεωργία να καλύψει τις ανάγκες επιβίωσης της ανθρωπότητας υπό συνθήκες κλιματικής κρίσης; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις και οι δράσεις που πρέπει να ληφθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε οι αποφάσεις να κινούνται προς τη θετική κατεύθυνση; Ποιος είναι ο ρόλος των νέων τεχνολογιών, της τεχνητής νοημοσύνης και ποια τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσουν οι εκπρόσωποι της αλυσίδας αγροδιατροφής;
Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, αλλά και τη δική του επιστημονική θέση για τους χειρισμούς που επιχειρούνται σε ευρωπαϊκό επίπεδο, προκειμένου να μετριαστούν οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, αλλά και να εξασφαλιστεί η επισιτιστική επάρκεια και ασφάλεια των πληθυσμών, έδωσε μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), τακτικό μέλος της Ελληνικής Γεωργικής Ακαδημίας (ΕΓΑ) και μέλος του Συμβουλίου Διοίκησης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΓΠΑ), Ηλίας Ελευθεροχωρινός.
Απειλείται η επισιτιστική ασφάλεια λόγω κλιματικής αλλαγής;   
«Η δυνατότητα της γεωργίας να καλύψει τις ανάγκες επιβίωσης της ανθρωπότητας υπό συνθήκες κλιματικής κρίσης είναι μεγάλη, αλλά υπό προϋποθέσεις», επισημαίνει ο κ. Ελευθεροχωρινός, τονίζοντας ότι η προσέγγιση αυτού του στόχου επιτάσσει σειρά μέτρων που πρέπει να ληφθούν άμεσα και αφορούν πολιτικές, αλλά και την προσαρμογή των ανθρώπων του πρωτογενούς τομέα στα νέα δεδομένα της εποχής.
Έτσι, όπως λέει ο ίδιος, για να επιτευχθεί ο στόχος και η γεωργία να μπορεί να συνεχίσει να καλύπτει τις ανάγκες επιβίωσης της ανθρωπότητας, μέσω κλιματικής κρίσης, απαιτούνται τα εξής: αποδοχή εκ μέρους ασφαλούς χρήσης των σύγχρονων και καινοτόμων τεχνολογιών, όπως γενετική μηχανική και επεξεργασία γονιδιώματος για δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών, τεχνητή νοημοσύνη, νανοτεχνολογία και ψηφιακή τεχνολογία, λήψη μέτρων μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και ανάληψη δράσεων προσαρμογής της γεωργίας στις αναμενόμενες επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής και των ακραίων καιρικών φαινομένων.
Επιπλέον, κατά τον ίδιο απαιτείται «αλλαγή των αρχών και των “ανέφικτων” στόχων της Πράσινης Συμφωνίας, της διαχείρισης και αύξησης των ενισχύσεων-επιδοτήσεων της γεωργίας από την ΕΕ μέσω της αναμόρφωσης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής και των Οικολογικών Σχημάτων, τα οποία μάλιστα σύμφωνα με τον κ. Ελευθεροχωρινό «όπως ανακοινώθηκαν, αποσκοπούν στην ενίσχυση της γεωργίας για μειωμένη παραγωγή».
Βέβαια, όπως σπεύδει να σημειώσει, για να πετύχει ο πρωτογενής τομέας την επισιτιστική ασφάλεια και επάρκεια των καταναλωτών μέσω της κλιματικής αλλαγής, «ιδιαίτερα σημαντική είναι η αντικειμενική ενημέρωση της κοινωνίας, η εκπαίδευση και η κατάρτιση όλων των εμπλεκόμενων με τη γεωργία, η συνεργασία, η εγρήγορση και κυρίως η άμεση δράση».  
Όλα τα προαναφερόμενα, σύμφωνα με τον ίδιο, «αποτελούν μονόδρομο για την κάλυψη των αναγκών επιβίωσης της ανθρωπότητας υπό τις αντίξοες συνθήκες της αναμενόμενης κλιματικής αλλαγής».
Μάλιστα, όπως διευκρινίζει, σε αντίθετη περίπτωση, «η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η υδατική ανασφάλεια, οι καταστροφές των καλλιεργειών, οι ζημιές των ζώων, η επισιτιστική ανασφάλεια, η οικονομική αναστάτωση και οι συγκρούσεις μεταξύ των λαών θα είναι αναπόφευκτες».

Ποια είναι η κατάσταση σήμερα;

Η άνοδος της θερμοκρασίας της γης, λόγω της αύξησης της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου (διοξείδιο του άνθρακα, μεθάνιο, υποξείδιο του αζώτου, ενώσεις φθορίου) στη γήινη ατμόσφαιρα, είναι τα κυριότερα αίτια που σύμφωνα με τον κ. Ελευθεροχωρινό συντελούν στη μεταβολή του κλίματος, η οποία εξελίσσεται σε κλιματική αλλαγή και δημιουργεί κλιματική κρίση (κατάσταση έκτακτης και επείγουσας ανάγκης λήψης μέτρων για το κλίμα).
Όπως εξηγεί, οι μεγαλύτερες ανθρωπογενείς πηγές εκπομπής αερίων θερμοκηπίου είναι η ενέργεια (34%), η βιομηχανία (24%) και οι μεταφορές (14%), ενώ η γεωργία, η δασοκομία-χρήση γης και τα κτήρια συμμετέχουν με 11%, 11% και 6%, αντιστοίχως.
Ειδικότερα για τη γεωργία, τα ζώα συμμετέχουν με 67% στην εκπομπή αερίων θερμοκηπίου, ενώ οι καλλιέργειες με 33%. Επίσης, τα ζώα, αν και χρησιμοποιούν ζωοτροφές καλλιεργειών και 32 δισ. στρ. λιβαδιών και βοσκοτόπων, παρέχουν το 17% των θερμίδων και το 33% των πρωτεϊνών, ενώ η αντίστοιχη συμμετοχή των καλλιεργειών (καλύπτουν έκταση 16 δισ. στρ.) είναι 83% σε θερμίδες και 67% σε πρωτεΐνες.
Τα πειραματικά δεδομένα, όπως μας λέει ο ίδιος, δείχνουν  ότι η μελλοντική αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα κατά 100-200 ppm θα αυξήσει σημαντικά την απόδοση των καλλιεργειών σιταριού, ρυζιού και σόγιας (γνωστές ως C3 καλλιέργειες), ενώ η ως εκ τούτου προκαλούμενη άνοδος της θερμοκρασίας κατά 1-2 oC θα αυξήσει την απόδοση του αραβοσίτου (γνωστή ως C4 καλλιέργεια). Οι τέσσερις προαναφερθείσες καλλιέργειες παρέχουν το 60% των θερμίδων παγκοσμίως.
Βέβαια, τα αποτελέσματα αυτά, αν και επιτρέπουν εφησυχασμό και αισιοδοξία, ωστόσο «δεν επιτυγχάνονται πάντοτε στην πράξη εξαιτίας της μη ομαλής ανόδου της θερμοκρασίας ως προς την εποχή εμφάνισης, τη συχνότητα, τη διάρκεια και την ένταση, με αποτέλεσμα η προσαρμογή της γεωργίας να γίνεται εξαιρετικά δύσκολη», σημειώνει.
Τα μέτρα μετριασμού που είναι επιτακτική ανάγκη να ληφθούν ανά κατηγορία
Υπό το πρίσμα των προαναφερόμενων διαπιστώσεων, σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή, καθίσταται σαφές ότι «είναι επιτακτική η λήψη μέτρων μετριασμού της μεταβολής του κλίματος (επιβράδυνσης ρυθμού εξέλιξης και μείωση έντασης), καθώς και δράσεων προσαρμογής για την αντιμετώπιση των αναμενόμενων επιδράσεων της κλιματικής αλλαγής στη γεωργία».
Κατά τον ίδιο, τα μέτρα μετριασμού πρέπει να εστιάζονται στη μείωση εκπομπής αερίων θερμοκηπίου μέσω της ορθότερης διαχείρισης των φυσικών πόρων (μειωμένη κατεργασία εδάφους, ορθή διαχείριση νερού) και της ορθής χρήσης των εισροών (λιπάσματα βραδείας αποδέσμευσης, λιπάσματα με παρεμποδιστές, βιολιπάσματα, βιοδιεγέρτες, βιοφυτοπροστατευτικά, χημικώς συντιθέμενα φυτοπροστατευτικά) στην καλλιέργεια φυτών, ενώ τα αντίστοιχα μέτρα για τα ζώα είναι η βελτίωση της διατροφής των μηρυκαστικών και των συστημάτων διαχείρισης κόπρου.
Οι δράσεις προσαρμογής των φυτών στην κλιματική αλλαγή περιλαμβάνουν δημιουργία και καλλιέργεια ποικιλιών με ανθεκτικότητα σε αβιοτικές ή/και βιοτικές καταπονήσεις και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση λιπασμάτων και νερού, μειωμένες απαιτήσεις σε χαμηλές θερμοκρασίες. Οι αντίστοιχες δράσεις για το νερό και το έδαφος είναι κατά τον ίδιο, η κατασκευή έργων συλλογής επιφανειακών υδάτων και σύγχρονων αρδευτικών δικτύων, η προμήθεια σύγχρονου εξοπλισμού άρδευσης, η βελτίωση εδαφών ως προς τη συγκράτηση νερού και την αποστράγγιση, και  η επένδυση σε αντιπλημμυρικά έργα.
Αναφερόμενος στις δράσεις σχετικά με τις υποδομές και τα δάση, αυτές θα πρέπει σύμφωνα με τον ίδιο να περιλαμβάνουν τα εξής: κατασκευή και συντήρηση αγροτικών δρόμων, κατασκευή ανθεκτικών κτιρίων και αποθηκών, προμήθεια σύγχρονου γεωργικού εξοπλισμού και σύγχρονου εξοπλισμού καταγραφής καιρικών και κλιματικών δεδομένων και επιλογή δασικών ειδών και δασοκομικών πρακτικών, λιγότερο ευάλωτων στις καταιγίδες και τις πυρκαγιές.
Για την προσαρμογή των ζώων, οι δράσεις εστιάζονται σε βελτίωση των φυλών και του φυσικού χώρου των ζώων, αλλαγές στις καλλιέργειες ζωοτροφών και στη διαχείριση των βοσκοτόπων, των ασθενειών και των παρασίτων.
Εξίσου αναγκαία, χαρακτηρίζει και τα χρηματοδοτικά προγράμματα, που κατά τον κ. Ελευθεροχωρινό θα πρέπει να εστιάζουν στην ενίσχυση της ασφάλισης των γεωργικών υποδομών και των καλλιεργειών, στην άμεση αντιμετώπιση ζημιών από ακραία καιρικά φαινόμενα, στην ανάπτυξη της αγροτικής έρευνας και στην παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών.
Βέβαια, διερωτώμενος ο ίδιος εάν όλες οι προαναφερόμενες δράσεις μετριασμού μπορούν να προσεγγίσουν την κλιματική ουδετερότητα, ο ίδιος απαντά χαρακτηριστικά ότι «αυτή είναι περιορισμένη, σύμφωνα με τη μεγάλη αβεβαιότητα που εμπεριέχουν τα μοντέλα εκτίμησής της, αφού βασίζονται κυρίως σε δεδομένα εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα από ανθρωπογενείς και όχι από φυσικές πηγές».
Η επίδραση κλιματικών μεταβολών στην ανάπτυξη των ΦΜΚ και ζιζανίων
Τη θέση του ότι μελλοντικά θα είναι ακόμη πιο αναγκαία η αποτελεσματική αντιμετώπιση των ζιζανίων στα Φυτά Μεγάλης Καλλιέργειας, συνεπεία της έντασης των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, διατυπώνει ο πρόεδρος, καθηγητής στο Τμήμα Γεωπονίας του Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδας (ΔΙΠΑΕ), Δρ. Κίτσιος Δήμας.
Κατά τον ίδιο, η αύξηση της συγκέντρωσης του CO2 θα ευνοήσει τη φωτοσύνθεση και θα αυξήσει την απόδοση των C3 καλλιεργειών (σιτάρι, ρύζι, σόγια, ζαχαρότευτλα, βαμβάκι, ελαιοκράμβη, ηλίανθος, καπνός, πατάτα, τομάτα, κηπευτικά και δενδρώδη οπωροφόρα), ενώ ο συνδυασμός της αύξησης CO2 και θερμοκρασίας θα αυξήσει την ανταγωνιστική ικανότητα των C3 ζιζανίων έναντι των καλλιεργούμενων φυτών. 
Όπως εξηγεί, τα ερευνητικά δεδομένα  δείχνουν ότι η αύξηση του CΟ2 στην ατμόσφαιρα προκάλεσε σημαντική αύξηση στην απόδοση των C3 καλλιεργειών σιταριού, ρυζιού και σόγιας, ενώ μείωσε την περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες στο σιτάρι, κριθάρι, ρύζι, πατάτα, σόγια, μπιζέλι και αραβόσιτο από 1,4 έως και 15%. Επίσης, η αύξηση του CO2 (σε σύγκριση με την τρέχουσα συγκέντρωση), αύξησε τη βιομάζα των C3 ζιζανίων αγριοβρώμης, κόκκινου ρυζιού και κίρσιου.
Στο πλαίσιο αυτό, όπως σημειώνει ο ίδιος, τα προαναφερόμενα δεδομένα ενισχύουν την άποψη ότι η αύξηση του CΟ2 είναι σημαντικότερος παράγοντας για τις C3 καλλιέργειες σόγια, ρύζι και σιτάρι από ό,τι η άνοδος της θερμοκρασίας, ενώ το αντίθετο συμβαίνει με τον C4 αραβόσιτο.
Έτσι, «η αύξηση του CO2 αναμένεται να αυξήσει την απόδοση των C3 καλλιεργούμενων ειδών αλλά και την ανταγωνιστική ικανότητα των C3 ειδών ζιζανίων έναντι των C3 και C4 καλλιεργειών συνεπώς, η αποτελεσματική αντιμετώπιση των ζιζανίων στο μέλλον θα είναι ακόμη περισσότερο αναγκαία, προκειμένου να αποφευχθούν μεγαλύτερες μειώσεις των αποδόσεων των καλλιεργειών».
Οι προαναφερόμενες πληροφορίες/ γνώσεις, όπως υπογραμμίζει χαρακτηριστικά, μπορούν να συμβάλλουν καθοριστικά στην καλύτερη κατανόηση των επιπτώσεων της μεταβολής του κλίματος στα φυτά μεγάλης καλλιέργειας και ζιζάνια και να αναληφθούν έγκαιρα οι δράσεις μετριασμού των αιτίων που την προκαλούν. Στόχος, η προσαρμογή των φυτών μεγάλης καλλιέργειας στις αρνητικές επιδράσεις και η αποτελεσματική αξιοποίηση των θετικών επιδράσεων των κλιματικών μεταβολών.
Τα προαναφερόμενα θέματα, θα τεθούν επί τάπητος στην εκδήλωση που διοργανώνει στο πλαίσιο της 30ης φετινής επετειακής Agrotica το ΔΙΠΑΕ, από τις 10.30 το πρωί σε αίθουσα του Συνεδριακού Κέντρου Νικόλαος Γερμανός εντός της ΔΕΘ.

Έλενα Αλεξιάδου