«Πώς να χωρέσει μια ιστορία πεντακοσίων περίπου χρόνων σε σχετικά λίγες σελίδες;», γράφουν, εν είδει ρητορικής ερώτησης, στην πρώτη γραμμή της εισαγωγής τους οι Ιακώβ Σιμπή και Καρίνα Λάμψα, συγγραφείς του βιβλίου «ΣΕΦΑΡΑΔΙΤΕΣ 1492-1932. Από την Ισπανία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την ελληνική Θεσσαλονίκη», που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Καπόν. Για να ξεκαθαρίσουν αμέσως μετά πως δεν είχαν τέτοια φιλοδοξία. Το βιβλίο, τονίζουν, δεν αποτελεί μια πλήρη, εξαντλητική αφήγηση της ιστορίας του σεφαραδίτικου εβραϊσμού, αν και ως εγχείρημα δεν ήταν εύκολο. Χρειάστηκε μια επίπονη εργασία έρευνας και διασταύρωσης σε πληθώρα πηγών, σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και σε μια εποχή μεγάλης κινητικότητας των πληθυσμών.
«Συλλέγοντας υλικό για τα προηγούμενα βιβλία μας (‘Η Ζωή απ’ την Αρχή’, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2010 και ‘Η Διάσωση’, εκδ. Καπόν, 2012), είχαμε δεχτεί ερεθίσματα για αυτή την ιστορική περίοδο. Επίσης, ορισμένα σπάνια βιβλία περιηγητών που έτυχε να έχουμε στην κατοχή μας και αναφέρονταν στη Θεσσαλονίκη του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, κίνησαν το ενδιαφέρον μας και μας οδήγησαν σε περαιτέρω έρευνα, που χρειάστηκε αρκετά χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί και να αρχίσει η συγγραφή», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Καρίνα Λάμψα για το βιβλίο που καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, ενώ μπορεί να χρησιμεύσει και ως πολύτιμο εργαλείο σε ερευνητές και σπουδαστές.
«Πράγματι, οι ‘Σεφαραδίτες’ ήρθαν να καλύψουν ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν μελέτες για τον διωγμό από την Ισπανία ή γενικά για τους Σεφαραδίτες Εβραίους ή για επιμέρους θέματα που τους αφορούσαν. Εμείς επιχειρήσαμε να παρουσιάσουμε, συνοπτικά βεβαίως, μια περιπετειώδη διαδρομή περίπου πέντε αιώνων: από τον διωγμό τους από την Ιβηρική Χερσόνησο και την οργάνωση της ζωής τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, έως τα πρώτα χρόνια των Σεφαραδιτών της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος», διευκρινίζει η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Το πόνημα των συγγραφέων καλύπτει το διάστημα από το 1492 έως το 1932. Τι σηματοδοτούν οι δυο ημερομηνίες; «Το 1492, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα έδιωξαν τους Εβραίους από την Ισπανία (η λέξη ‘Σεφαραδίτες’ προέρχεται από τη λέξη ‘Σφαράντ’, που σημαίνει στα εβραϊκά, Ισπανία). Το 1932, μετά το πογκρόμ του Κάμπελ, πολλοί Σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης εγκατέλειψαν την πόλη. Λίγα χρόνια αργότερα, σύσσωμη σχεδόν η παλιά σεφαραδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς, αλλά έχουμε διηγηθεί αυτή την ιστορία στη ‘Διάσωση’», επισημαίνει η ίδια για τις δυο χρονιές που περικλείουν μια συναρπαστική σύνθεση πέντε αιώνων εβραϊκής ζωής.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα οι Εβραίοι της Ευρώπης δεινοπάθησαν. Όπως γράφουν οι δυο συγγραφείς, από τον 11ο έως το τέλος του 15ου αιώνα, η κήρυξη κάθε Σταυροφορίας συνοδευόταν συνήθως από πογκρόμ κατά των εβραϊκών κοινοτήτων της Δυτικής Ευρώπης, ενώ από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από ευρωπαϊκές χώρες τουλάχιστον 15 φορές. Μια από τις αιτίες των απελάσεων, σημειώνουν, ήταν ο έντοκος δανεισμός που επιτρεπόταν μόνο στους Εβραίους: παρείχαν δάνεια σε εμπόρους, ευγενείς και μονάρχες, και όταν τα βασιλικά ταμεία άδειαζαν, ο ηγεμόνας τούς φορολογούσε υπέρμετρα, τους έδιωχνε και προχωρούσε σε κατάσχεση της περιουσίας τους, συμπεριλαμβανομένων των χρεών προς αυτούς. Κάποια στιγμή, όμως, τα χρήματα τελείωναν και τότε τους καλούσε πάλι να επιστρέψουν.
Ωστόσο, πογκρόμ κατά των Σεφαραδιτών έγιναν και μετά. Ποια ήταν τα χειρότερα κατά την περίοδο μελέτης του βιβλίου; «Ο διωγμός από την Ισπανία ήταν ασφαλώς ο πιο μαζικός στην ιστορία των Εβραίων στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Σημειώνουμε ότι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, είχαν προηγηθεί πολλοί διωγμοί από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Προσθέτουμε τις διώξεις και τους θανάτους στην πυρά από την Ιερά Εξέταση, τους μαζικούς βίαιους προσηλυτισμούς στην Πορτογαλία κ.λπ. Κατά τη μακραίωνη παραμονή των Σεφαραδιτών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρξαν πογκρόμ. Το πογκρόμ του Κάμπελ συνέβη στην ελληνική πλέον Θεσσαλονίκη, με τον εμπρησμό της ομώνυμης εβραϊκής συνοικίας, στην οποία ζούσαν Εβραίοι που είχαν μείνει άστεγοι μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917», απαντά η Κ. Λάμψα στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Πολλές ιστορίες που σχετίζονται με τους Σεφαραδίτες δεν είναι ίσως ευρέως γνωστές, όπως για παράδειγμα, σύμφωνα με το βιβλίο, ότι η εκστρατεία του Χριστόφορου Κολόμβου χρηματοδοτήθηκε με εβραϊκά χρήματα και επανδρώθηκε κυρίως με προσήλυτους (μεταξύ των οποίων Εβραίους που εξαναγκάστηκαν να γίνουν Καθολικοί). Υπάρχουν, όμως, και αδημοσίευτα στοιχεία στο βιβλίο. «Ένα μεγάλο μέρος αυτού του βιβλίου περιέχει αδημοσίευτα στην Ελλάδα στοιχεία, που προέρχονται από εβραϊκές πηγές (π.χ. ραβινικά κείμενα) ή από τουρκικά αρχεία μεταφρασμένα σε άλλες γλώσσες) ή και από δυσεύρετες διηγήσεις περιηγητών. Αλλά και οι εντυπώσεις του Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, μετέπειτα ιδρυτή και πρώτου πρωθυπουργού του Κράτους του Ισραήλ, από την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη το 1911, δεν έχουν δημοσιευτεί στη χώρα μας», σημειώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η συγγραφέας.
Ένα ακόμα στοιχείο, πιθανόν επίσης άγνωστο, είναι ότι η Θεσσαλονίκη, που το 1489 δεν είχε καθόλου Εβραίους, ελάχιστο χρόνο μετά, την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα, είχε αποκτήσει τον μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. «Πράγματι, το 1489 δεν υπήρχαν Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη κι αυτό οφείλεται στην υποχρεωτική μετεγκατάσταση πληθυσμών, γνωστή ως ‘σουργκούν’. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο Μωάμεθ Β’ θέλησε να εποικίσει την πόλη και έδωσε εντολή στους κυβερνήτες των επαρχιών να στείλουν εκεί ομάδες Εβραίων, Χριστιανών και Μουσουλμάνων. Έτσι, όταν οι Σεφαραδίτες έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, βρήκαν μια πόλη άδεια από Εβραίους», ενημερώνει η Κ. Λάμψα που με τον Ι. Σιμπή γράφουν για τα μεγάλα γεγονότα τα οποία σφράγισαν την ιστορία των Σεφαραδιτών, αλλά δεν περιορίζονται σε αυτά.
«Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στους ανθρώπους, σκιαγραφώντας τα πορτρέτα ορισμένων, ενώ περιγράφουμε και διάφορες πτυχές της ζωής τους: πού έμεναν, πώς ήταν τα σπίτια τους, πώς προσεύχονταν στις συναγωγές τους, τι φορούσαν, τι έτρωγαν, ποιες ήταν οι σχέσεις τους με τις άλλες ομάδες Εβραίων που ζούσαν στην Αυτοκρατορία, με τους Χριστιανούς, τους Μουσουλμάνους, και τις οθωμανικές αρχές», τονίζει η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ, την οποία ρωτήσαμε και για τον πολιτισμό των Σεφαραδιτών. Τι την εντυπωσιάζει περισσότερο;
«Οι Σεφαραδίτες διακρίνονταν για την ευρυμάθειά τους και τις δεξιότητές τους σε πολλούς τομείς, Είχαν δημιουργήσει έναν θαυμαστό πολιτισμό από την εποχή που ζούσαν στην Ισπανία. Από τον 8ο έως τον 11ο αι. μ. Χ. μετέφρασαν πολλά αραβικά, εβραϊκά και ελληνικά έργα στα λατινικά και ανέπτυξαν τις επιστήμες που έθεσαν τις βάσεις για την Αναγέννηση. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, συνέχισαν αυτή την παράδοση, ιδίως τον ‘χρυσό’ 16ο αιώνα της Θεσσαλονίκης. Θαυμάζω, επίσης, την ικανότητά τους να ξεπερνούν μεγάλες δυσκολίες και αλλεπάλληλες κρίσεις, διατηρώντας τις παραδόσεις τους και τη συνοχή τους. Επίσης, την οργάνωσή τους, την αλληλεγγύη τους, και τη φροντίδα που επεδείκνυαν για τα ευάλωτα μέλη των κοινοτήτων τους, πράγμα που για μένα συνιστά στοιχείο πολιτισμού», μας απαντά.
Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο, με τίτλο «Ο Διωγμός από την Ιβηρική Χερσόνησο», εξηγείται πώς η Ισπανία οδηγήθηκε στην απόφαση να εκδιώξει τους Εβραίους κατοίκους της και γιατί η Πορτογαλία δεν άργησε να ακολουθήσει το παράδειγμά της. Το δεύτερο μέρος, «Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία», που αποτελεί και τον κύριο κορμό του βιβλίου, αναφέρεται στην εγκατάσταση των εξόριστων Εβραίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, την οργάνωση των κοινοτήτων τους, τις σχέσεις τους με τις άλλες θρησκευτικές ομάδες και τις οθωμανικές αρχές, τη θαυμαστή πολιτιστική και οικονομική τους δραστηριότητα και την καθημερινή τους ζωή, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην εβραϊκή Θεσσαλονίκη. Στο τρίτο μέρος, με τίτλο «Στη δίνη του 20ού αιώνα», η Θεσσαλονίκη αποτελεί πλέον κομμάτι του ελληνικού κράτους, το οποίο επιδιώκοντας την οικοδόμηση μιας ενιαίας εθνικής συνείδησης προχωρά στον εξελληνισμό της πόλης, με αποτέλεσμα η μεγάλη εβραϊκή κοινότητα να χάνει δικαιώματα αιώνων και να οδεύει στον οικονομικό και κοινωνικό αφανισμό της.
Το καλαίσθητο βιβλίο πλαισιώνεται από εικόνες, πίνακες ζωγραφικής, γκραβούρες, φωτογραφίες , αντίγραφα εγγράφων και κάθε είδους εικονιστικό υλικό. Γράφει στον πρόλογο ο Γιάννης Μπουτάρης, οινοποιός, τ. δήμαρχος Θεσσαλονίκης: «Μοιάζουν οι σελίδες του με οθόνη υπολογιστή, καθώς (προ)καλείσαι να διαβάζεις κείμενο, λεζάντες, να βλέπεις εικόνες και να τα συνθέτεις όλα μαζί. Πολυτροπικότητα μου είπαν οι ειδικοί πως λέγεται αυτό. Μπορεί να διαβάσει κανείς το βιβλίο γραμμικά, μπορεί όμως να το χρησιμοποιεί και ως υψηλοτάτου επιπέδου εγκυκλοπαίδεια, αντλώντας πληροφορίες από την εξαντλητική παρουσίαση όλων των θεμάτων που αφορούν τους Σεφαραδίτες».
Ελένη Μάρκου
